«پیکار علیه ظالمان پیشه ماست» | درباره شعر عاشورایی، از مرثیه سرایی تا ظلم ستیزی

شعر عاشورایی به این گونه ادبی جان داد؛ این نوع، نه تنها به این دلیل که با مهم‌ترین رخداد شیعی نسبت دارد، که به دلیل محتوای ظلم ستیزانه و کارکرد‌های سیاسی و انقلابی آن، فرصت تولید آثار بیشتری را فراهم کرده است و پرشمارترین اشعار حوزه ادبیات آیینی، بی گمان، متعلق به ادبیات عاشورایی است.

خبرنگار علیرضا حیدری

به گزارش شهرآرانیوز، اگر بگوییم شعر آیینی ــ به مفهوم مدح و مرثیه ــ با شعر عاشورایی هویت پیدا کرد، سخنی به گزاف نگفته ایم. شعر عاشورایی به این گونه ادبی جان داد؛ این نوع، نه تنها به این دلیل که با مهم‌ترین رخداد شیعی نسبت دارد، که به دلیل محتوای ظلم ستیزانه و کارکرد‌های سیاسی و انقلابی آن، فرصت تولید آثار بیشتری را فراهم کرده است و پرشمارترین اشعار حوزه ادبیات آیینی، بی گمان، متعلق به ادبیات عاشورایی است.

شاید به همین دلیل است که اول محرم را، علاوه بر روز ادبیات آیینی، روز بزرگداشت محتشم کاشانی ــ که شاخص‌ترین شاعر شعر عاشورایی است ــ هم نام نهاده اند. البته که شهرت محتشم کاشانی بر کسی پوشیده نیست. ترکیب بند معروف «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» برای یادآوری نام او در هر محرم کافی است.

این شعر او، که هرساله در کتیبه‌های فراوانی بر در و دیوار شهر‌ها نمایان می‌شود، خبر از محرم می‌دهد و یادآور فصل عزاداری برای مصیبت اباعبدالله (ع) است. هم زمان با محتشم و پس از او، شاعران بسیاری در رثای سیدالشهدا (ع) و یاران او سروده اند، اما همچنان این نام محتشم است که سرآمد است.

شعر عاشورایی را می‌شود به سه دوره زمانی پیش از صفویه، دوره صفویه تا انقلاب، و پس از انقلاب تقسیم کرد. دوره پیش از صفویه، اشعار پراکنده‌تر و کم حجم‌تر بود. در دوره حاکمیت شیعه صفوی، واقعه عاشورا ــ به عنوان بزرگ‌ترین اتفاق تاریخ تشیع ــ بیش از هر زمانی جدی گرفته شد و عزاداری در قالب آیین‌های متفاوت شکل گرفت.

در همین دوران بود که مرثیه سرایی و منقبت خوانی رشد چشمگیری پیدا کرد، و، چون مراسم عزاداری به شعر عاشورایی نیاز داشت، این نوع شعر شور و اوج بیشتری گرفت؛ از این روست که محتشم کاشانی را «پدر مرثیه سرایی ایران» نیز می‎دانند. البته در دوره‌های بعد با شاعرانی روبه روییم که در کنار مرثیه سرایی نگاهی عارفانه به ماجرای کربلا دارند، مانند عمان سامانی در «گنجینة الاسرار»، نیّر تبریزی در «آتشکده» و صفی علیشاه در «زبدة الاسرار».

در آغاز این یادداشت نوشتم که در کنار وجه عزاداری و مرثیه سرایی شعر عاشورایی، موضوعاتی، چون ظلم ستیزی و مبارزه با ستم نیز همیشه از درون مایه‌های اصلی این نوع شعر بوده و موجب پرباری و پرشماری شعر آیینی با گرایش عاشورایی شده است. به ویژه از عصر پهلوی دوم و سال‌های پیش از انقلاب، به دلیل ماهیت ظلم ستیزانه این انقلاب، مفاهیم این چنینیِ نهضت حسینی به طور جدی به عرصه شعر عاشورایی راه پیدا کرد.

از این زاویه، شعر عاشورایی را می‌شود به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول مرثیه با رویکرد صرف به وقایع نهضت امام حسین (ع) و دسته دیگر اشعاری که پیام و محتوای ظلم ستیزی این اتفاق حزن انگیز تاریخ شیعی را دستمایه رویکرد‌های سیاسی، اجتماعی و انقلابی قرار می‌دهد و به واقع عاشورا را تنها در مرثیه خلاصه نمی‌کند و آن را بستری برای جنبش‌های آزادی خواهانه و مبارزه با بی عدالتی و ستم ورزی می‌داند.

هشت سال دفاع مقدس را هم نباید از یاد برد که به دلیل مفاهیم مشترک بین حوادث این دوران و حادثه عاشورا در افزایش کمّی و البته کیفی شعر عاشورایی بسیار اثرگذار بود و امروز شعر عاشورایی در پیوند با ادبیات دفاع مقدس، فصلی جدید در شعر و ادبیات فارسی پدید آورده است.

مصراعی است از محمدرضا سهرابی نژاد.